Opis bibliograficzny (wprowadzenie)

Ten dokument dotyczy zasad tworzenia i redagowania opisu bibliograficznego. To niezbędny element każdej większej pracy, który łatwo pozwala sprawdzić źródła pracy, jak i stanowi pomoc dla czytelników w pogłębianiu wiedzy.

Jak i gdzie szukać danych?

Pierwotnym źródłem danych są istniejące bibliografie i katalogi biblioteczne (informacje o książkach). W zależności od zagadnienia, potrzeba niekiedy sięgnąć po inne metody poszukiwania literatury.

Metody poszukiwań bibliograficznych

  1. Bibliografie i bazy bibliograficzne
    • Wyszukiwanie według nazwisk autorów — najprostsza metoda, ale zakłada, że znamy wszystkich autorów, którzy pisali na dany temat.
    • Wyszukiwanie według indeksów, słów kluczowych — metoda oparta na klasyfikacji dokonanej przez twórcę bibliografii. Jej zaletą jest to, że mocno zawęża zakres poszukiwań, wadą jest to, że nie zawsze dokonana klasyfikacja pasuje do naszego problemu.
    • Wyszukiwanie według złożonych kryteriów (dostępne tylko w bazach danych) — pozwala na zwiększanie precyzji, ograniczeniem tej metody jest zasięg bibliograficznej bazy danych. Trudność sprawia często odmienna konstrukcja dostępnych baz danych i inne podziały na słowa kluczowe.
  2. Śledzenie odnośników (bibliografii) w pracach z danego zagadnienia — to ważna metoda, która pozwala dotrzeć do wielu istotnych prac, nawet tych, które nie znajdują się w poważnych bibliografiach. Zaletą jest to, że autor powołując się na pracę zauważył powiązanie z opisywanym tematem. Tą drogą nie da się zwykle skompletować pełnej bibliografii, ale stanowi ona doskonałe uzupełnienie powyższych metod. Rozwinięciem tej metody są komputerowe bazy cytowań, które zapisują informację bibliograficzną nie tylko o pracy źródłowej, ale o cytowanych przez nią pracach. Największą jest SCI (Science Citation Index), która według zapowiedzi Ministerstwa ma zostać udostępniona wszystkim badaczom w kraju (w tym studentom piszącym prace dyplomowe).
  3. Wyszukiwanie w Internecie - zaletą jest prostota obsługi, ale uzyskanie satysfakcjonujących wyników bywa bardzo trudne i żmudne. Największą trudnością jest oddzielenie rzetelnej i wartościowej informacji od natłoku informacji bezwartościowej.

Wybrane wyszukiwarki internetowe:

  1. Google — znana wyszukiwarka zasobów internetowych.
  2. Google Scholar — ułatwia lokalizowanie tekstów naukowych i prac (stron), które cytują daną pracę.
  3. Google Książki — posiada możliwość pełnotekstowego przeszukiwania książek, ale tylko niewielka ich część jest udostępniona w całości (duża część książek pozwala na przeczytanie obszernych fragmentów).

Czym są dane bibliograficzne?

Dane bibliograficzne to opisy materiałów (książek, czasopism, publikacji elektronicznych etc.) wykorzystywanych (cytowanych, komentowanych) w pracy. Wskazanie ich chroni Autora pracy przed plagiatem, natomiast Czytelnikowi pozwala na identyfikację poszczególnych pozycji bibliografii.
Zasadniczo przy opisywaniu książek należy podać:
imię (inicjał) i nazwisko autora, tytuł publikacji, miejsce i rok wydania;
natomiast dla artykułów zamieszczonych w czasopismach w opisie uwzględnia się:
imię (inicjał) i nazwisko autora, tytuł artykułu, tytuł czasopisma, rok wydania oraz numer zeszytu czasopisma.

Które dane są konieczne, a które nie?

Dla książek opublikowanych po 1800 roku należy zamieścić następujące dane:

  • nazwę autora (inicjał imienia i nazwisko)
  • tytuł
  • dodatki do tytułu [nieobowiązkowo]
  • nazwę współtwórców [obowiązkowo w pracach zbiorowych, antologiach etc.]
  • oznaczenie wydania [nieobowiązkowo]
  • numer tomu [nieobowiązkowo]
  • miejsce wydania
  • nazwę wydawcy [nieobowiązkowo]
  • rok wydania

Dla książek opublikowanych przed 1800 rokiem należy zamieścić następujące dane:

  • nazwę autora (inicjał imienia i nazwisko)
  • tytuł
  • nazwę wydawcy (drukarni)
  • miejsce wydania (druku)
  • rok wydania (druku)

Dla rozdziału w pracy zbiorowej należy zamieścić następujące dane:

  • nazwę autora rozdziału
  • tytuł rozdziału
  • dodatki do tytułu [nieobowiązkowo]
  • tytuł i ewentualnie podtytuł pracy zbiorowej poprzedzony przyimkiem w (najczęściej stosowany jest zapis [w:])
  • nazwisko redaktora (redaktorów) pracy zbiorowej poprzedzone skrótem pod red., red. nauk., etc.
  • oznaczenie wydania [nieobowiązkowo]
  • numer tomu [nieobowiązkowo]
  • miejsce wydania
  • nazwę wydawcy [nieobowiązkowo]
  • rok wydania

Jak stworzyć opis publikacji?

Opis publikacji powinno tworzyć się z uwzględnieniem wskazań wydawnictwa, redakcji czasopisma, redaktorów pracy zbiorowej czy — prowadzącego. Oczywiście — w zależności od tego, jakie jest przeznaczenie pracy czy artykułu, który piszemy.
Istnieją różne typy opisów — zagadnienie to omówione jest szerzej w rozdziale poświęconym przypisom.
Niezależnie jednak od stosowanego typu opisu — istnieją pewne kryteria zawartości takich opisów — elementów, które koniecznie i niekoniecznie powinny składać się na opis publikacji. Zagadnienie to omawiane jest w dalszej części tego rozdziału.

Bibliografia pracy

Zasady tworzenia spisu bibliograficznego

  1. Bibliografię załącznikową (literaturę przedmiotu) należy umieszczać na końcu pracy, po tekście zasadniczym i materiałach uzupełniających, takich jak aneksy czy przypisy oraz przed materiałami informacyjno-pomocniczymi, np. słownikiem, indeksem, wykazem, spisem treści.
  2. Dane składające się na bibliografię powinny zostać zaczerpnięte z dokumentów wykorzystywanych w pracy i odnotowane w bibliografii zgodnie z językiem i pisownią, w jakim występują na dokumentach (wyjątek stanowią polskie książki opublikowane przed 1801 rokiem, w przypadku których należy uwspółcześnić lub podać formę współcześnie obowiązującą pisowni nazwiska autora czy miejsca wydania pracy, np. Kopernik zamiast Copernicus czy Kraków zamiast Cracoviae — w Krakowie)1.
  3. Dla wyrażeń typowych w opisie dokumentów należy stosować skróty tych wyrażeń, np. tłum. (tłumacz), t. (tom).
  4. W uzasadnionych sytuacjach, gdy przywołujemy publikację, dla której ustalone są określone skróty — można je stosować, jeśli zostaną objaśnione w wykazie skrótów.
  5. Każda pozycja w bibliografii powinna zwierać opis tylko jednego dokumentu.

Na każdą pozycję bibliografii powinny składać się następujące elementy2:

  1. dane o autorze: inicjał imienia i nazwisko
    • jeśli w dokumencie podano również pseudonim twórcy, wówczas podajemy go w nawiasach kwadratowych po nazwisku;
    • jeśli opisywana praca ma dwóch lub trzech autorów, można wymienić ich wszystkich w kolejności, w jakiej występują na opisywanej pracy;
    • jeśli opisywana praca ma więcej niż trzech autorów, należy wskazać pierwszego z nich i odnotować fakt, że nie jest jedynym przez dodanie skrótu i. in. (i inni) lub et al. (et alii).
    • w przypadku dzieł współtworzonych należy, przy zastosowaniu odpowiednich skrótów, rozróżnić role współtwórców, np. przez wskazanie pod. red. (pod redakcją), red. nauk. (redakcja naukowa), oprac. (opracował), w tłum. (w tłumaczeniu), przeł. (przełożył), przekł. (przekład);
  2. tytuł i dodatki do tytułu
    • tytuł i podtytuł powinno się przedstawić w takiej formie, w jakiej podano na dokumencie;
    • podtytuł i inne dodatki należy podawać wtedy, gdy warunkują zrozumienie tytułu pracy lub wyjaśniają go;
    • w tytułach obcych należy zachować pisownię i interpunkcję zgodną z zasadami obowiązującymi w języku, w jakim publikacja jest wydana;
    • jeśli przekład jest opisywany, można podać tytuł oryginału wprowadzając go za pomocą skrótu tyt. oryg. (tytuł oryginału) w nawiasach kwadratowych;
  3. informacje o współtwórcach
    • informacje te powinny być podawane wraz z zaznaczeniem roli twórców w powstawaniu publikacji, np. opracował, pod redakcją, w tłumaczeniu etc.;
    • opisując rolę poszczególnych osób zaleca się stosowanie przyjętych skrótów, np. pod. red. (pod redakcją), red. nauk. (redakcja naukowa), oprac. (opracował), w tłum. (w tłumaczeniu), przeł. (przełożył), przekł. (przekład);
    • dla publikacji obcojęzycznych należy stosować skróty właściwe językowi tej publikacji, np. ed. by (edited by);
  4. oznaczenie wydania
    • numer (kolejność) wydania podaje się cyframi arabskimi nie stawiając po nich kropki, dodatkowe informacje o wydaniu (poprawione, uzupełnione etc.) należy zapisać skrótem
    • dla publikacji obcojęzycznych stosować należy opis właściwy językowi tej publikacji, np. 2nd ed. (second edition)
  5. numer tomu lub części
    • numer tomu lub części dla pojedynczego woluminu należy zamieścić po numerze wydania;
    • jeśli w opisie nie podaje się numeru wydania wówczas numer tomu umieszczany jest po tytule;
    • dla zapisu określeń "tom", "część" etc. należy stosować skróty t. (tom), cz. (część);
    • zaleca się aby numer zapisywać cyframi arabskimi bez kropek, np. t. 2 (tom drugi) — nawet jeśli w dokumencie oryginalnym zastosowano zapis z kropkami;
  6. nazwa wydawcy
    • nazwę wydawcy należy podawać zgodnie z zapisem, jaki występuje na oryginalnym dokumencie — w języku jego zapisu;
    • gdy na dokumencie podano więcej nazw, należy odnotować pierwszą z wymienionych (dopuszczalne jest jednak wskazanie wszystkich wydawców wymienionych na opisywanym materiale);
    • w nazwach wydawców można nie uwzględniać określeń takich jak, sp. z o.o., SA, Ltd., and Co.;
  7. miejsce wydania
    • nazwę miejsca wydania należy podać zgodnie z jej zapisem na dokumencie;
    • jeśli w dokumencie wymieniono więcej miejsc niż jedno — należy podać miejsce wyszczególnione jako pierwsze (dopuszczalne jest jednak wskazanie wszystkich miejsc wydania wymienionych na opisywanym materiale);
    • odnotowując więcej nazw miejsc wydania pracy należy łączyć je półpauzą lub dywizem bez użycia spacji, np. Kraków-Poznań-Warszawa;
    • jeśli w opisywanym dokumencie brakuje informacji o miejscu wydania, fakt też należy odnotować w nawiasach kwadratowych przy pomocy jednego z przyjętych skrótów: b.m. (bez miejsca), b.m.w. (bez miejsca wydania) lub s.l. (sine loco); zobacz też — informacje o symbolach i skrótach
  8. rok wydania
    • niezależnie od zapisu na publikacji — rok wydania należy podawać przy użyciu cyfr arabskich;
    • jeśli w opisywanym dokumencie brakuje informacji o roku wydania, fakt też należy odnotować w nawiasach kwadratowych przy pomocy jednego z przyjętych skrótów: b.r. (bez roku) lub s.a. (sine anno);
    • przy opisie dokumentu wielotomowego, którego kolejne tomy ukazywały się w okresie dłuższym niż jeden rok należy podać lata publikacji najwcześniej i najpóźniej wydanego tomu, przy czym należy łączyć je półpauzą lub dywizem bez użycia spacji, np. 1987-1996, t. 1-8.;
    • przy opisie dokumentu wielotomowego, którego wydawnictwo jeszcze nie zostało ukończone, należy podać tylko datę publikacji pierwszego tomu zapisując ją z półpauzą lub dywizem, np. 1982-.;

Jak podzielić bibliografię?

W większości prac bibliografia powinna być obszerna (zależy to głównie od charakteru pracy), zmusza to autora do podziału bibliografii na działy. Zagadnienie to, mimo pozorów, jest stosunkowo trudne i wymaga dobrej znajomości warsztatu pracy naukowej oraz wyczucia metodologicznego. Z tego względu układ bibliografii i przypisanie prac do poszczególnych działów należy koniecznie omówić z promotorem.

W najprostszym przypadku bibliografię dzielimy na trzy działy:

  1. Prace źródłowe.
  2. Opracowania.
  3. Literatura pomocnicza.

Ogólnie rzecz biorąc przyjmuje się następujące kryteria podziału bibliografii:

  1. roli (jaką rolę spełnia dana pozycja bibliograficzna w naszym opracowaniu?);
  2. rodzaju pracy (podział na monografie, prace zbiorowe);
  3. tematyczne (z jakim tematem wiąże się dana pozycja bibliograficzna?);

Uwaga:

  1. w każdym wypadku pozycje bibliograficzne muszą być uporządkowane alfabetycznie (dodatkowo porządkujemy chronologicznie prace jednego autora);
  2. podział musi być rozłączny, tj. żadna praca nie może pojawiać się w kilku kategoriach.
W celu lepszego zrozumienia podziałów warto przyjrzeć się ogólnemu schematowi opartemu na propozycji R. Zenderowskiego3.
Bibliografia
Źródła
(przedmiot badania)
Opracowania
(narzędzie badania)
źródła podstawowe
(właściwy przedmiot badania)
podział według:
1. rodzaju źródła
2. tematyki
3. rodzaju i tematyki (łącznie)
źródła uzupełniające
(pośrednio związane z przedmiotem)
podział według:
1. rodzaju źródła
2. tematyki
3. rodzaju i tematyki (łącznie)
literatura podstawowa
(opracowania bezpośrednio związane z tematem)
podział według:
1. Rodzaju literatury
1.a. monografie
1.b. prace zbiorowe
1.c. czasopisma
1.d. inne (np. strony WWW)
2. Tematyki
2.a. aspekt 1
2.b. aspekt 2,
… etc.
3. Podział mieszany rodzaj-tematyka
literatura uzupełniająca
(opracowania wątków pobocznych, tło zagadnienia, itp.)
podział według:
1. Rodzaju literatury
1.a. monografie
1.b. prace zbiorowe
1.c. czasopisma
1.d. inne (np. strony WWW)
2. Tematyki
2.a. aspekt 1
2.b. aspekt 2,
… etc.
3. Podział mieszany rodzaj-tematyka

Formaty opisu bibliograficznego

Typy opisów bibliograficznych

Zagadnienie to zostało omówione szerzej w rozdziale poświęconym formatowi opisu bibliograficznego i przypisów.

Jak zadecydować, który typ opisu użyć?

Właściwie rzadko zdarzają się takie sytuacje, że wybór typu opisu bibliograficznego faktycznie pozostaje w gestii Autora pracy. Jeśli decyzja ma zostać podjęta w stosunku do artykułu, a ostatecznie celem jego Twórcy jest przedłożenie go Redakcji wybranego czasopisma naukowego, aby został w tym czasopiśmie opublikowany — Autor takiego artykułu powinien uwzględnić wskazania, co do sposobów opisywania materiałów, które do wiadomości autorów redakcje podają. Sprawa ta jest niezwykle istotna, ponieważ, po pierwsze — dobrze świadczy o Autorze, który stosownie odpowiada na wymagania redakcji, a po drugie — ułatwia i przyspiesza pracę redakcyjną — nadsyłane artykuły są pod względem typu stosowanego opisu bibliograficznego jednolite, nie trzeba już tracić czasu na poprawianie, zmiany czy uzupełnienia przypisów bibliograficznych. Można natomiast skoncentrować się na korekcie i redakcji tekstu zasadniczego, co znacznie usprawnia wydawanie kolejnych numerów czasopism.

Podobnie sytuacja wygląda w przypadku większych prac — monografii, prac zbiorowych. Tu również Autor zobowiązany jest do zaczerpnięcia informacji o typie opisu bibliograficznego preferowanego czy to przez wydawnictwo, czy przez redaktorów zbiorowej książki.
W odniesieniu do prac zaliczeniowych — tu dowolność zdaje się większa, nie mniej przed przystąpieniem od pisania Studenci również winny uzgodnić kwestie "formalnego wystroju" prac z Prowadzącym, który prace będzie oceniał. Nie uwzględnienie wymagań, co do typu stosowanego opisu bibliograficznego jest po prostu błędem, który obniża ocenę pracy.