Bibliografie

Wstępne informacje o bibliografiach

Bibliografia (z języka greckiego „biblion” - księga i „grafejn” - pisać) - to uporządkowany wykaz książek, artykułów lub innych dokumentów (map, kaset, płyt cd, dvd) sporządzony w oparciu o określone kryteria.

Rodzaje bibliografii określamy w oparciu o kilka kryteriów, takich jak przeznaczenie, zasięg chronologiczny, treść, forma wydawnicza, metoda opracowania.

Krótka historia bibliografii

Historia sporządzania bibliografii sięga Starożytności. W Polsce bibliografie zaczęto tworzyć w XVII wieku. Twórcą Bibliografii Polskiej był Karol Józef Estreicher (ur. 1827 w Krakowie – zm. 1908 w Krakowie) – bibliotekarz, historyk literatury i teatru, krytyk, publicysta, jeden z założycieli Akademii Umiejętności. Bibliografia była jego pasją - będąc adiunktem bibliografii w Szkole Głównej w wykładzie „O bibliografii” przedstawił ją jako samodzielną naukę. Jako dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej (od 1868 roku) podjął się uporządkowania, unowocześnienia i intensyfikacji gromadzenia zbiorów, a w 1869 roku rozpoczął wydawanie Bibliografii Polskiej. Dzieło Karola kontynuował jego syn Stanisław Ambroży, a następnie wnuk - Karol Estreicher (Junior, zm. 1984 r.), który nadał mu nowy wymiar poprzez zapoczątkowanie działalności Zakładu Bibliografii Polskiej.
W grudniu 2006 roku uruchomiona została Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera (EBBE). W 2007 r. Zakład Bibliografii Polskiej został przekształcony w Centrum Badawcze Bibliografii Polskiej Estreicherów. Jako samodzielna jednostka Centrum kontynuuje prace nad Polską Bibliografią, koncentrując się na digitalizacji i uzupełnianiu materiałów1.

Bibliografia w pracy naukowej

Bibliografia jako narzędzie poszukiwań

Każdy humanista staje w pewnym momencie przed koniecznością poszukiwań literatury do opracowywanego zagadnienia. Proces poszukiwania i zbierania informacji nazywamy kwerendą. Główne czynniki decydujące o powodzeniu kwerendy:

  • dociekliwość badacza,
  • sprecyzowanie tematu / zakresu poszukiwań,
  • umiejętność wyszukiwania informacji,
  • znajomość źródeł informacji bibliograficznych,
  • umiejętność uporządkowania danych i zarządzania nimi.

Prace ułatwiają odpowiednie opracowania zwane bibliografiami. Mają one za zadanie poinformować o tym, jakie prace na dany temat zostały opublikowane. Poprawna bibliografia zawiera wszystkie niezbędne informacje, konieczne do odnalezienia pracy.

Uwaga

  1. Obowiązkiem badacza jest uwzględnienie pełnej literatury tematu. Bez bibliografii jest to bardzo utrudnione.
  2. Bibliografia jest owocem pracy specjalistów. Pomijanie tych spisów, to niepotrzebne powtarzanie pracy, która już została wykonana („wyważanie otwartych drzwi”).
  3. Niektóre poszukiwania są wręcz niemożliwe do zrealizowania bez bibliografii.

W dalszej części przedstawione zostaną wybrane bibliografie przydatne w pracy filozofa.

Bibliografie załącznikowe

Z punktu widzenia studenta, jedną z ważniejszych wydaje się być tzw. bibliografia załącznikowa (wyróżniana ze względu na formę wydawniczą), stanowiąca wykaz źródeł danej pracy. Spis książek, artykułów oraz innych materiałów, z wykorzystaniem których praca została napisana, pozwala stosunkowo szybko zorientować się, w jakiej mierze Autor pracy odwoływał się do źródeł, a w jakiej do opracowań. Czy teksty, do których sięgał są dobre, wiarygodne i naukowe. Bibliografia stanowi cenne źródło informacji dla Czytelników - jest uporządkowanym (najczęściej alfabetycznie, według nazwisk autorów) spisem materiałów związanych - w takiej czy innej mierze - z problematyką poruszaną w pracy. W trakcie lektury nie zawsze jest możliwość, by zanotować informacje bibliograficzne dotyczące konkretnej pozycji, która okaże się interesująca, a do której odnosi się Autor pracy. W stosownych okolicznościach Czytelnik może z łatwością odnaleźć te informacje, korzystając właśnie z podanej w pracy bibliografii.

Umiejętność tworzenia bibliografii załącznikowych jest jedną z istotnych umiejętności naukowca. Należy poznać zasady zestawiania bibliografii oraz z zasady tworzenia opisu bibliograficznego.

Ogólne informacje o bibliografiach

Poniżej znajduje się podział bibliografii ze względu na najważniejsze cechy użyteczne w pracy naukowej.

Bibliografie dzielimy na:

  • przedmiotowe - obejmują literaturę na dany temat;
  • osobowe - spis prac danej osoby lub literatura związana z daną osobą.

Opracowania bibliograficzne mają zwykle formę uporządkowanej listy. W zależności od objętości, możemy takie spisy znaleźć na końcu artykułów i książek albo jako osobne artykuły, albo jako osobne wydawnictwa (niekiedy wielotomowe jak wspomniana Bibliografia Polska).

Obecnie większość spisów bibliograficznych tworzących samoistne dzieła przygotowuje się w postaci bazy danych, a stare spisy sukcesywnie przekładane są na tę formę. Zaletą baz danych jest duża szybkość ich przeszukiwania i możliwość wyszukiwania z uwzględnieniem wielu kryteriów dodatkowo połączonych operatorami logicznymi. Dzięki temu możliwości wyszukiwania są o wiele większe niż w przypadku tradycyjnych publikacji bibliograficznych. W epoce zalewu nadmiarem publikacji, bibliograficzne bazy danych stają się podstawowym narzędziem naukowca w poszukiwaniach literatury na zadany temat.
Warto wiedzieć, że wiele baz bibliograficznych udostępnianych jest w sieci Internet. Dostęp do niektórych z nich możliwy jest jednak niekiedy tylko w sieci uczelnianej lub na terenie biblioteki. Informacje na temat subskrybowanych baz danych można uzyskać w oddziałach informacji naukowej bibliotek.

Dobrze również wiedzieć, że opracowano wiele narzędzi informatycznych, które ułatwiają wykorzystywanie informacji bibliograficznych z baz danych w pisaniu prac. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych standardów jest format BibTeX skonstruowany dla programu LaTeX. Format BibTeX obsługiwany jest przez większość zaawansowanych baz danych (w tym przez Federację Bibliotek Cyfrowych). Pozwala on na łatwe pobieranie informacji bibliograficznej i prezentowanie jej w dowolnie wybranym stylu opisu. Zob. publikacja na temat standardu BibTeX i jego wykorzystania.

Zasady zestawiania bibliografii

Przy zestawianiu bibliografii należy brać pod uwagę poniższe zalecenia (dotyczy zwłaszcza bibliografii załącznikowych).

  1. Wszystkie wpisy muszą być wykonane w tym samym formacie opisu (ujednolicone).
  2. Wszystkie pozycje muszą kończyć się kropką.
  3. Imiona autorów, redaktorów i tłumaczy skracamy do inicjału (pierwszej litery imienia)2 (ułatwia pracę).

Bibliografie w pracy filozoficznej

Przyjrzyjmy się teraz wybranym bibliografiom. Pogrupujemy je ze względu na ich zakres tematyczny (przeznaczenie). Poza pewnymi wyjątkami, bardzo często brakuje bibliografii specjalistycznych. Wówczas musimy korzystać z bibliografii ogólnych, które niestety z reguły są mniej dokładne, zmuszają nas również do samodzielnej selekcji materiału.

Bibliografie filozofii współczesnej

Bibliografia prac z filozofii przyrody i nauk przyrodniczych

Bibliografia przygotowana została przez Sekcję Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych PTF. Obejmuje ona prace opublikowane w języku polskim począwszy od roku 2007. Bibliografię można przeglądać według jednego z trzech głównych kluczy: nazwiska autora, roku wydania pracy lub nazwy zagadnienia. Autorem bibliografii jest dr hab. Józef Zon, prof. KUL.

Wejście do bibliografii Sekcji FPiNP PTF

Bibliografie historii filozofii

Polski Indeks Filozoficzny (1945-2000)

Najważniejszy projekt bibliograficzny opisujący polski dorobek filozoficzny II poł. XX wieku. Projekt opracowany dzięki grantowi z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Baza znajduje się wciąż w fazie rozbudowy.

Dostępne są indeksy wydatnie wspomagające poszukiwania:

Dostępny jest również spis publikacji książkowych:
KSIĄŻKI FILOZOFICZNE AUTORÓW POLSKICH WYDANE W LATACH 1945-2000 (baza w opracowaniu)

Bibliografia filozofii polskiej (1896-1918)

Bibliografia filozofii polskiej (1896-1918), to kolejna część większego projektu wydawniczego realizowanego od lat w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Dotychczas ukazały się drukiem bibliografie okresu oświecenia (T. 1), romantyzmu (T. 2), pozytywizmu (T. 3). Trwają prace nad tomem czwartym, dotyczącym okresu Młodej Polski. Wydano dwa pierwsze zeszyty tego tomu (W. 1994 i 2002). Internetowa baza danych jest kontynuacją poprzednich części Bibliografii (ze strony projektu).

Baza Bibliografii Filozofii Polskiej

Warto zauważyć, że materiały te ukazały się również drukiem. Można spróbować, dla porównania, poszukać tych samych informacji przy pomocy bazy danych i wersji książkowej.

Bibliografia filozofii W. Tatarkiewicza

Bibliografia ta została opracowana przez Władysława Tatrkiewicza i uzupełniona przez Janusza Krajewskiego.
Dziś ma ona raczej znaczenie historyczne, choć może okazać się przydatna w studiach z filozofii polskiej do poł. XX wieku.

Natomiast wiele uzupełnień zostało wprowadzonych do bibliografii: jest w obecnym wydaniu bardzo znacznie powiększona. […] Jedynie w zakresie polskich publikacji autor od początku, od I wydania zmierzał do kompletności. W. Tatarkiewicz, Przedmowa (1968)

Zalety:

  • duża dostępność;
  • podział według nurtów;
  • dobre źródło dot. działalności polskich filozofów do poł. XX w.

Wady:

  • niepełny opis bibliograficzny (autor, tytuł, rok);
  • błędy (np. „Denisot” zamiast: „Denizot”);
  • brak nowszych pozycji;
  • nie uzupełniana.

Zakres:

  • większość przytoczonej literatury powstała przed 1970 r. (lata 70. i 80. reprezentowane są wybiórczo).

Podział:

  • Bibliografia podzielona jest na okresy.
  • Kolejny stopień podziału to: wydania prac źródłowych, przekłady polskie, opracowania (najpierw zagraniczne, następnie polskie).
  • Posortowana jest według kolejności omawiania twórców lub nurtów (szkół) w ramach książki.
  1. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, PWN, liczne wydania. Od starożytności do końca średniowiecza.
  2. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, PWN, liczne wydania. Filozofia nowożytna (do mesjanizmu w Polsce).
  3. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 3, PWN, liczne wydania. Filozofia XIX wieku (od 1830) i XX wieku (do 1945).

Katalog Historii Nauki i Techniki (HINT)

Doskonały katalog zdigitalizowanych dzieł (z odnośnikami!) związanych z nauką i techniką utworzony i redagowany przez Włodzimierza Wypycha we współpracy z wieloma naukowcami z Polski.

[http://hint.org.pl/]

Co prawda filozofia nie pojawia się spisie tematów, ale katalog indeksuje wiele materiałów związanych z historią filozofii uprawianej w kontekście nauk przyrodniczych.
Przykład:
Bibliografia prac o Witelonie

Bibliografie osobowe

Bibliografie takie można odnaleźć w monografiach (artykułach monograficznych) poświęconych filozofom i naukowcom. W tym przypadku skazani jesteśmy na własne poszukiwania.

Uwaga praktyczna
Filozofowie pracujący obecnie na uczelniach publikują zwykle w Internecie bibliografie własnych prac. Podyktowane jest to wymogami administracyjnymi, niekiedy jednak bibliografie te nie są kompletne.

Przykłady:

  1. Bibliografia prac o Kazimierzu Twardowskim
  2. Bibliografia prac Tadeusza Czeżowskiego (PDF)
  3. Bibliografia prac Michała Hellera
  4. Bibliografia prac Józefa Tischnera
  5. Józef Wołczański, „Życiorys i bibliografia opublikowanych prac ks. prof. dra Kazimierza Waisa za lata 1895-1932”, Roczniki Filozoficzne, t. XXXI (1983), s. 133-145.

Szukając informacji o uczonych związanych z UJ warto zajrzeć do bazy bibliograficznej pracowników UJ (oprac. BJ).

Bibliografie przedmiotowe

Katalog historii nauki i techniki

Zbiera informacje o zdigitalizowanych pracach z zakresu nauki, techniki (i filozofii tych dziedzin).
Wejście do katalogu

Bibliografie ogólne

Stanowią one uzupełnienie wcześniej wymienionych opracowań. Z racji ich ogólnego charakteru można odnaleźć prace, które z różnych powodów nie zostały włączone do opracowań specjalistycznych. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza opracowań o charakterze interdyscyplinarnym - ich włączanie do bibliografii specjalistycznej bywa niekiedy dość arbitralne.

Wskazane tu bibliografie pozwalają również uzupełnić dane z opisu bibliograficznego bibliografii szczegółowych (tak jest w przypadku bibliografii Tatarkiewicza).

W kulturze polskiej szczególną rolę odgrywają dwie bibliografie: Estreichera (unikatowe opracowanie polskiej działalności wydawniczej do początku XX wieku) oraz bazy bibliograficzne Biblioteki Narodowej (największe współczesne bazy bibliograficzne).

ELEKTRONICZNA BAZA BIBLIOGRAFII ESTREICHERA (EBBE)

Na podanej stronie można znaleźć bazy i bibliografie opracowane przez Centrum Badawcze Bibliografii Polskiej Estreicherów UJ, np.:

  • Bibliografia Staropolska
  • Bibliografia Polska (Spis Chronologiczny)
  • Bibliografia XIX wieku
  • Materiały do uzupełnień Bibliografii Estreichera
  • Bibliografia Estreichera w formie skanów z możliwością wyszukiwania

Strona główna projektu EBBE

Bazy Biblioteki Narodowej

Biblioteka Narodowa tworzy najobszerniejszy zbiór informacji bibliograficznej i udostępnia go obecnie w postaci baz danych dostępnych w Internecie. Szczególnie cenne w pracy filozofa są bibliografie książek oraz bibliografie zawartości czasopism (zawiera informacje o tytułach artykułów opublikowanych w polskich czasopismach). Obowiązkiem badacza szukającego literatury przedmiotu jest sięgnięcie do tych bibliografii.

Bibliografie książek polskich

Bibliografie zawartości czasopism

Uwaga! Wyszukiwanie znacznie upraszcza multiwyszukiwarka dostępna pod adresem: [http://mak.bn.org.pl/fidkar/ ].

To znakomite źródło informacji naukowej ma bodajże największe znaczenie dla filozofa, gdyż wiele istotnych prac publikowanych jest obecnie wyłącznie w formie artykułów. Bibliografia zawartości czasopism prowadzona jest od roku 1947 (uprzednio w formie katalogu kartkowego, następnie w formie drukowanej) - rozpoczęło się już wprowadzanie katalogu kartkowego do komputerowej bazy danych.

Zobacz również: inne bazy Biblioteki Narodowej.