Rękopisy

Rękopisy (manuskrypty) to ręcznie napisane teksty, cenne pod względem historycznym, niejednokrotnie stanowiące zabytki piśmiennictwa. Poza walorami historycznymi, rękopisy mogą również stanowić źródło nieznanych informacji i poglądów autora.

W czasach, w których powszechnym źródłem zdobywania informacji są teksty drukowane, dostępne bardzo często również w formie elektronicznej, wydawać by się mogło, że korzystanie z rękopisów jest czynnością zbędną lub wręcz bezsensowną.
Okazuje się jednak, że manuskrypt niejednokrotnie odgrywa ważną rolę w pracy filozofa, szczególnie w zakresie historii filozofii - przy opracowywaniu tekstów nieżyjącego autora. Sięganie do materiałów rękopiśmiennych w wielu przypadkach spowodowane jest brakiem wydania drukiem pracy danego autora na interesujący nas temat. W sytuacji, kiedy kwerenda tekstów opublikowanych nie przynosi pożądanego efektu, warto rozpocząć poszukiwania w zbiorach archiwalnych.

W rozdziale tym interesować nas będzie kwestia redakcyjnego opracowania rękopisu, a także analizy jego treści. Przedstawimy zasady opracowywania manuskryptów oraz zasygnalizujemy główne problemy, jakie mogą pojawiać się podczas tej pracy.

Gdzie znajdują się rękopisy?

W Krakowie rękopisy dostępne są w następujących bibliotekach:

1. Biblioteka Jagiellońska - Czytelnia Rękopisów (II piętro).

Podstawowe zasady korzystania z czytelni:
a) Z czytelni korzystać można po okazaniu ważnej karty bibliotecznej.
b) Zbiory udostępniane są w celach naukowych, głównie pracownikom naukowym uczelni oraz instytucji badawczych, mogą z nich korzystać również studenci przygotowujący pracę magisterską na podstawie pisma polecającego od pomotora.
c) Do sporządzania notatek w czytelni mozna używać wyłącznie ołówka.

W czytelni można złożyć zamówienie na skany (w wybranej rozdzielczości) rękopisów - w tym celu należy wypełnić odpowiedni wniosek u osoby dyżurującej.

Czytelnia Rękopisów czynna jest w godzinach:

Informacje na temat udostępniania zbiorów: udostępnianie zbiorów
Przepisy porządkowe dla korzystających z czytelni: przepisy porządkowe

Spora część materiałów archiwalnych przechowywana jest w postaci mikrofilmów. Znajdują się one w Czytelni Dokumentów Audiowizualnych (I piętro). Warunkiem skorzystania z czytelni jest okazanie ważnej karty bibliotecznej.

2. Biblioteka Naukowa PAU i PAN - Czytelnia Zbiorów Specjalnych

Podstawowe zasady korzystania z Czytelni Zbiorów Specjalnych biblioteki:
a) korzystanie z czytelni jest możliwe wyłącznie po uprzednim zapisaniu się do Biblioteki Naukowej PAU i PAN
b) prawo do korzystania ze Zbiorów Specjalnych mają głównie pracownicy naukowi, w wyjątkowych przypadkach również studenci - na podstawie pisma od promotora

Czytelnia czynna jest od poniedziałku do piątku, w godzinach: 8.00 - 14.30. Dokonywanie zamówień odbywa się w godz. 8.00 - 14.00.

Szczegółowe informacje na temat dostępu do materiałów archiwalnych: udostępnianie zbiorów

Opracowanie redakcyjne rękopisu - etapy

Przed przystąpieniem do redakcyjnego opracowania rękopisu warto przeczytać tekst w całości. Celem wstępnej lektury jest ogólne zaznajomienie się z tekstem, charakterem pisma autora oraz rozeznanie w jego zwyczajach językowych i stylistyce.

1. Przepisanie rękopisu.

W pierwszej kolejności tekst nalezy przepisać dosłownie, bez zamieszczania swoich własnych zmian i poprawek. Spore utrudnienie podczas przepisywania stanowić mogą skreślenia lub dopiski autora, spowodowane faktem, że rękopisy niejednokrotnie są notatkami autora (zapisem wygłoszonego referatu, wykładu, itp.). Wszystkie tego typu uwagi autora powinno się uwzględnić, np. w postaci przypisów. Również trudne do odczytania fragmenty, nawet pojedyncze słowa, należy zaznaczyć (najlepiej w przypisie).

2. Korekta przepisanego tekstu.

Przepisany tekst warto jeszcze raz, w nowej formie, przeczytać i następnie wprowadzić ewentualne poprawki redakcyjne. Nalezy przy tym uważać, żeby, stosując pewne zmiany w formatowaniu tekstu, nie naruszyć oryginału.

Przykładowo, wyróżnienia w tekście dokonane przez autora (np. podkreślenia) należy zachować, można jednak zmienić sposób wyróżnienia (np. bold, kursywa). Ważne jest, aby w całym tekście zachować jednolitą konwencję.

3. Opracowanie redakcyjne

Podział na strony lub karty

W przepisanym tekście należy oznaczyć podziały na strony (karty) oryginału. Odpowiednią informację wstawiamy w nawiasach kwadratowych w tekście (nawet jeśli podział strony wypada w połowie wyrazu, to tam wstawiamy nawias). Stosowane są dwa sposoby podziału tekstów:

  1. foliacja (na rękopisie ponumerowane są tylko karty - tj. każda karta posiada numer po jednej stronie. Wówczas [k. 1] oznacza kartę pierwszą, [k. 1v] oznacza drugą stronę karty pierwszej, etc.
  2. paginacja (na rękopisie ponumerowane są obie strony kart). Wówczas podział oznaczamy tak, że [s. 1] oznacza stronę pierwszą (w domyśle: pierwszej karty), [s. 2] oznacza stronę drugą (w domyśle: pierwszej karty), [s. 3] oznacza stronę trzecią (w domyśle: drugiej karty), etc.

Opisujemy również karty nienumerowane, jeśli takie są częścią manuskryptu.

Podział na akapity

To jeden z najtrudniejszych etapów prac redakcyjnych. Niekiedy rękopis nie daje jednoznacznych informacji dotyczących podziału tekstu. Należy postępować bardzo ostrożnie, aby nie zniekształcić znaczenia tekstu.

Rozwinięcia skrótów i informacje pomocnicze

Jeśli autor stosował skróty, należy je rozwinąć, zaznaczając dodane fragmenty w nawiasie kwadratowym.

Przykład:
rękopis: Odczyt w Tow. Filoz. w Krak.
zmiana: Odczyt w Tow[arzystwie] Filoz[oficznym] w Krak[owie]

Również wszelkie informacje dodatkowe, brakujące słowa (wynikające z kontekstu) możemy wstawić do tekstu w nawiasach kwadratowych.

Opis manuskryptu

Poprawne opracowanie manuskryptu wymaga podania informacji o lokalizacji materiału (archiwum, biblioteka, zbiory prywatne, etc.). Należy podać również wszelkie informacje umożliwiające zlokalizowanie rękopisu (np. sygnatura). W opisie podajemy również informacje dotyczące fizycznych własności manuskryptu (liczba i wymiary kart, stan zachowania, lub informacja o tym, że praca jest dostępna na mikrofilmie). Można również załączyć istotne informacje o historii manuskryptu i informacje o historii samego utworu (często manuskrypt jest jedną z wersji tekstu).

Modernizacja tekstu

Rękopisy, które powstały przed wprowadzeniem dzisiejszej normy językowej, zawierają bardzo często odmienne od tej normy formy językowe (fleksja, ortografia, interpunkcja). Dla dzisiejszego czytelnika brzmią one archaicznie, dziwacznie, czasem mogą nawet utrudniać rozumienie tekstu - dotyczy to głównie materiałów bardzo starych). W wielu przypadkach teksty muszą zatem ulec modernizacji (uwspółcześnieniu). Zabieg ten jednak nie zawsze jest wskazany - wiele zależy od celu publikacji tekstu oraz potrzeb czytelnika.

  1. Nie modernizujemy tekstu, gdy przyjmujemy stanowisko historyka (literatury, filozofii, języka, itp.), czyli chcemy oddać tekst jako materiał źródłowy w całkowicie oryginalnej formie.
  2. Tekst poddajemy modernizacji, gdy jego treść z założenia ma wartość głównie merytoryczną. W takich przypadkach uwspółcześnienie tekstu poprzez ujednolicenie językowe czyni go przystępniejszym w odbiorze, jak również staje się podstawą do dalszych opracowań.

Podstawowe zasady modernizacji tekstu:

  1. Nie wolno naruszać indywidualnych cech języka autora ani językowych cech znaczących (np. kryterium autorskiego wyboru spomiędzy istniejących współcześnie form fleksyjnych).
  2. Warto korzystać z opracowań z dziedziny historii języka oraz z odpowiednich słowników, celem rozpoznania systemu językowego autora (indywidualizmu, wpływu gwary i języków środowiskowych) i prawidłowości odmian językowych od błędów1.

Przykład opracowania rękopisu

Manuskrypt przed i po opracowaniu

rkp.jpg

Tekst po opracowaniu:
[…]
W ostatnich jednak kilkunastu latach zdobyła tak bezpośrednie, niemal namacalne dowody w różnych nowo odkrytych albo nowo zbadanych zjawiskach mikroskopijnych, że dzisiaj2 uważamy ją za jedną z najpewniejszych i najwięcej podstawowych teorii fizycznych. Równocześnie w ostatnich 20 latach pojęcia atomistyczne objęły zakres elektryczności i optyki, powstała teoria elektronów atomów elektryczności i teoria promieniowania, a na tle tych samych pojęć wyjaśniły się także do pewnego stopnia tak zagadkowe początkowo zjawiska promieniotwórczości.

Wbrew przewidywaniom [Ernsta] Macha i [Wilhelma] Ostwalda zwyciężył w nauce nie fenomenalizm tylko spekulatywny atomizm. Tak zatem cała niemal fizyka dzisiejsza jest przesiąknięta na wskroś atomistyką, tj. dążeniem do wytłumaczenia zasadniczych zjawisk fizycznych, jako skutku współdziałania [k. 2]
[…]3

Pytania kontrolne:

  1. Czy w rękopisie zastosowano paginację czy foliację?
  2. Jakich zabiegów redakcyjnych dokonano na tekście?
  3. Czy coś poprawiono?

[[footnoteblock title="Przypisy"]]